وقف در قانون مدنی
وقف در قانون مدنی به معنای چیست؟
وقف در قانون مدنی به معنای این است که مالک یک مال، از خود نسبت به مال سلب مالکیت نماید و منافع آن مال را در زمینه ای خاص مثل آموزش عمومی صرف نماید. مطابق با ماده 55 قانون مدنی وقف عبارت از آن است که عین مال حبس شود و منافع آن در راه خاصی صرف شود. بر اساس ماده 56 قانون مدنی وقف یکی از انواع عقود است. بنابراین کسی که مال خویش را وقف می کند(واقف) می بایست ایجاب وقف را با استفاده از هر لفظی که در معنای وقف صراحت داشته باشد، انشاء نماید. در مقابل قبول عقد وقف توسط طبقه اول موقوف علیهم یا قائم مقام قانونی آنان انجام می گیرد. البته این در صورتی است که وقف بر افراد محصور و قابل شمارش محقق شده باشد. در صورتی که وقف بر مصالح عامه باشد، در این صورت قبول حاکم شرط است.
از جمله شرایط وقف در قانون مدنی این است که واقف باید مالک مالی باشد که وقف می کند. همچنین واقف می بایست اهلیت قانونی برای وقف را داشته باشد. منظور از اهلیت قانونی قصد و رضا می باشد. در نتیجه افرادی مثل صغیر، مجنون و مکره به واسطه نداشتن قصد و رضا نمی توانند عقد وقف را منعقد سازند. طبق ماده 59 قانون مدنی وقف از عقود عینی به شمار می رود. منظور از عقود عینی عقودی هستند که برای تحقق آنها، قبض شرط است. در نتیجه تا زمانی که مال موقوفه به تصرف موقوف علیهم یا نماینده قانونی آنان در نیامده است، واقف می تواند از ایجاب خود رجوع کند و وقف را منتفی سازد. البته لزومی ندارد که قبض مال موقوفه به صورت فوری انجام شود، حتی در صورتی که پس از سالها موقوف علیهم وقف را قبول نمایند، چنانچه واقف از ایجاب خود رجوع نکرده باشد، عقد وقف محقق است.
آثار حقوقی عقد وقف در قانون مدنی
در صورتی که مال موقوفه به تصرف موقوف علیهم درآید، عقد وقف به صورت صحیح منعقد می شود و واقف دیگر نمی تواند از آن رجوع کند. با تحقق وقف، مال موقوفه از مالکیت واقف خارج شده و شخصیت حقوقی مستقلی پیدا می کند. منافع مال موقوفه در راستای اهداف واقف هزینه می شود. مال موقوفه را اصولاً نمی توان فروخت یا سایر تصرفات انتقال دهنده در آن انجام داد. لکن در صورتی که مال موقوفه در معرض خرابی باشد، به طوری که نتوان آن را تعمیر کرد می توان به اجازه مقام قضایی آن را فروخت و بهای آن را در زمینه ای که اقرب به غرض واقف باشد هزینه نمود.
مطابق با ماده 58 قانون مدنی تنها وقف مالی ممکن است که با بقای عین بتوان از منافع آن استفاده کرد. در نتیجه وقف در قانون مدنی ممکن است در مورد اموال منقول مثل خودرو، چاپگر و … یا اموال غیرمنقول مثل باغ و قنات محقق گردد. مالی که وقف می شود ممکن است مفروز یا مشاع باشد. منظور از مال مفروز مالی است که بیش از یک مالک ندارد. در مقابل مال مشاع مالی است که بیش از یک مالک دارد و حقوق مالکین متعدد در مورد آن به صورت اشاعه است. به موجب ماده 66 قانون مدنی وقف بر مقاصد نامشروع باطل است. همچنین وقف بر مجهول نیز صحیح نیست. در واقع موقوف علیهم باید معلوم باشند، هرچند تعداد آنها نامحدود باشد. مثل وقف کردن یک زمین برای بازی همه کودکان. وقف بر نفس صحیح نیست، یعنی واقف نمی تواند خود را جز موقوف علیهم قرار دهد. همچنین واقف نمی تواند پرداخت دیون و سایر مخارج مربوط به شخص خود را از منافع مال موقوفه قرار دهد.
مال موقوفه چگونه اداره می شود؟
واقف به استناد ماده 74 قانون مدنی می تواند اداره کردن و تولیت امور مربوط به وقف را در دوران حیات خویش برای خود قرار دهد. همچنین واقف می تواند یک یا چند نفر را به عنوان متولی وقف تعیین نماید. کسی که واقف او را به عنوان متولی معرفی می کند، نخست می بایست تولیت را قبول یا رد کند. اگر متولی تولیت را قبول کرد دیگر نمی تواند آن را رد نماید. در صورتی که شخص مورد نظر واقف تولیت را نپذیرفت، مانند این است که از ابتدا متولی تعیین نشده است. در این صورت اداره اوقاف به نمایندگی از ولی فقیه، تولیت مال موقوفه را به عهده خواهد گرفت.
چنانچه واقف برای اداره کردن مال موقوفه شیوه خاصی را مقرر کرده باشد، متولی می بایست مطابق با دستورات واقف مال را اداره نماید. اصولاً متولی حق این که تولیت وقف را به دیگری واگذار کند، ندارد مگر این که واقف به او این اجازه را داده باشد. البته در صورتی که شرط مباشرت متولی نشده باشد، متولی می تواند برای انجام امورات مربوط به اداره کردن مال موقوفه وکیل بگیرد.
واقف می تواند برای کسی که مال موقوفه را اداره می کند(متولی)، از منافع موقوفه سهمی معین کند. در صورتی که واقف برای عمل متولی اجرتی تعیین نکرده باشد، متولی نسبت به اعمالی که در رابطه با اداره کردن موقوفه انجام می دهد مستحق اجرت المثل خواهد بود. هنگامی که منافع موقوفه حاصل شد و سهم هر کدام از موقوف علیهم تعیین شد هر یک از موقوف علیه حق دارد در حضه خود تصرف نماید، هرچند متولی اذن نداده باشد. البته در صورتی که واقف اذن متولی برای تصرف را شرط کرده باشد، می بایست پیش از تصرف منافع موقوفه اجازه متولی اخذ شود.
در چه شرایطی می توان مال موقوفه را فروخت؟
نهاد وقف در قانون مدنی از جمله تاسیسات دائمی به شمار می رود و تا زمانی که امکان استفاده از مال موقوفه وجود دارد، نمی توان آن را فروخت یا به دیگری منتقل کرد. به استناد ماده 89 قانون مدنی مال موقوفه را تنها در صورت وجود یکی از شرایط زیر می توان فروخت و ماحصل آن می بایست در اقرب به غرض واقف هزینه شود:
تمام یا قسمتی از مال موقوفه خراب شده باشد به طور که استفاده از آن ممکن نباشد.
میان موقوف علیهم در مورد استفاده از منافع مال موقوفه درگیری و نزاع وجود آید، به طوری که بیم خونریزی و فوت افراد وجود داشته باشد.
