وقف در قرآن

وقف در قرآن

اگر چه وقف در قرآن، به معنای انجام امور خیرخواهانه برای باقیات صالحات می باشد، اما این عمل در نزد همه انسانها نیز، با اشکال دیگر قابل احترام است. انسانها، همواره با انجام کارها و امور خیرخواهانه و بشر دوستانه، به دنبال نیکنامی خود در قبل و پس از مرگ خود می اندیشند. به طور کلی حس کمک به همنوع و انجام امور خیریه، در همه ابناء بشر وجود داشته و دارد و این چیزی به جز وجود روح پروردگار عالم در ذات بشر نیست که او را زیبا و با اهداف متعالی آفرید. این خصیصه با اشکال و نامهای مختلف در ذات همه مومنان ادیان و مذاهب و از جمله در نزد مسلمانان وجود دارد. در اسلام بخش اعظم چنین اعمالی را در سنت وقف می توان جستجو کرد. بازمانده از صالحان، معنایی است که در قرآن در خصوص کلمه وقف به آن اشاره شده و به تعبیری دیگر، وقف یعنی عملی که از صالحین به یادگار مانده است.

وقف در قرآن، یعنی انجام کار خیر 

خداوند در سوره ها و آیات متعددی به انجام کارهای نیک و احیای سنتهای پسندیده از سوی مومنان، اشاره و تاکید داشته و برای انجام دهنده این اعمال، ارزش و پاداش بسیار قرار داده است. در آیات قرآن و احادیث مختلفی، از قول ائمه معصومین در باب انجام امور خیریه و سنت وقف، سخن به میان آمده است؛ که این نشان از اهمیت این سنت حسنه در نزد پروردگار یکتا و معصومین (ع) بوده است. در این خصوص باید گفت، وقف فقط بذل و هبه مال به صورت اموال منقول و غیر منقول نیست و صدقه دادن، پرداخت خمس و زکات نیز می تواند مشمول این جریان قرار گیرد.

قدمت تاریخی چنین خصیصه ای را می توان به قبل از ظهور اسلام و در نزد اولیاء الهی و از جمله حضرت ابراهیم (ع) به عنوان بنیانگذار سنت وقف، جستجو کرد. با ظهور و گسترش اسلام در جهان و در نزد مسلمانان، سنت وقف بیشتر مورد توجه قرار گرفت. به عبارتی دیگر، این سنت از زمان شروع اسلام تاکنون مورد توجه مومنان و مسلمانان بوده است. وقتی صحبت از وقف در قرآن می شود، یعنی، جایگاه وقف در نزد مسلمین از اهمیت بالایی برخوردار است.

در ایران اما این جریان، از زمان حکومت شیعه پرور صفویان رشد و گسترش پیدا کرد و از دوران قاجار و آنهم بعد از دوران مشروطه، برای رسیدگی و رتق و فتق امور وقفی، نهادی با نام وزارت معارف و اوقاف بوجود آمد که در زمان پهلوی ها نیز فعالیت خود را با نام سازمان اوقاف و امور خیریه انجام می داد. بعد از انقلاب اسلامی نیز این سازمان که زمانی با سازمان حج و زیارت ادغام شده بود، با توجه بیشتری نسبت به هبه و اهدا مال مسلمین، کار خود را دنبال می کند.

خیرین و سنت وقف در قرآن

نیکوکارانی که با بخشیدن قسمتی از مال و دارایی خود، جهت استفاده از آنها در امور عام المنفعه، اقدام به احیای این سنت حسنه و زیبا می کنند، بنا بر آنچه که وقف در قرآن نامیده می شود، با رضایت خاطر اقدام به بذل اموال خود می کنند. آنچه که این نیکوکاران را مجاب به انجام اجرای سنت وقف می کند، عواملی است که می توان به طریق زیر از آنها نام برد:

1- معامله با پروردگار یکتا.

2- تاکید کتاب آسمانی مسلمانان، به انجام امور خیرخواهانه و بشردوستانه (وقف در قرآن).

3- پیشگام بودن ائمه معصومین در انجام امور مربوط به وقف (صدقه و کمک به محرومین).

4- وجود باقیات صالحات برای وقف کنندگان. (نیکنامی قبل و پس از مرگ).

• 

اهمیت وقف و اثرات اجتماعی آن

وقف یکی از بهترین درجات تکامل انسانی و اجتماعی است که در آن شخص واقف با میل و انتخاب خود بخشی از دارایی هایش را در جهت رضای خدا از مالکیت خود خارج و به مالک اصلی که همانا پروردگار یکتاست، می سپارد. این دارایی ها می تواند شامل مبالغ نقدی، تا اموال غیر منقول مثل خودرو، زمین، کتاب، ملک مسکونی یا تجاری و یا حتی وسایل ضروری زندگی مانند فرش، یخچال و هر وسیله دیگری که بتوان آن را هبه و وقف کرد، باشد. اغلب این دارایی ها در جهت نکوداشت و گرامیداشت یکی از بستگان شخص واقف که مرحوم شده است، صورت می پذیرد. به طور مثال شخصی پیش از وفاتش ممکن است برای ساخت مسجد یا درمانگاه و یا مدرسه، قطعه زمینی را به اداره اوقاف واگذار کند، تا در جهت رفاه حال عموم از آن استفاده گردد. حتی در زمان حیات خود می تواند در وصیت نامه، مقداری از دارایی خود را وقف کند تا پس از مرگش به وصیتش عمل شود.

وجود فضائلی چون، کمک به همنوع و دستگیری از نیازمندان؛ از جمله خصلتهای بارز یک انسان متعهد و خداترس است. به همین خاطر است که مسلمانان، از کنار افراد فقیر و ناتوان در تامین معاش، به راحتی عبور نمی کنند و به این خاطر است که با انواع وقف، (این چشمه همیشه جاری احسان)، به کمک برادران و خواهران هم کیش خود، می شتابند.

وقف، کمک به نیازمندان و مساعدت به دولت اسلامی

با توجه به قوانین شرع که در بخش وقفیات اجباری، به صورت خمس و زکات و در بخش وقفیات اختیاری، به صورت انفاق و صدقات می باشد، دولت اسلامی می تواند در ایجاد بخشی از عدالت اجتماعی در بین آحاد مردم، موفق عمل کند.

وقف در قرآن و احادیث

سنت حسنه وقف، در آیات بسیاری از سوره های قرآن آمده است. آنجا که خداوند وقف را در ردیف اعمال صالح آورده و به آن تاکید دارد. بنابراین، وقف در قرآن و یا کلام معصومین، جایگاه ویژه ای دارد، که هم عموم مسلمانان و هم دولت اسلامی باید به احیاء و گسترش آن توجه ویژه ای داشته باشند.

در زیر، به دو حدیث از ائمه و سه نمونه از ترجمه آیات قرآن در خصوص اشاره خداوند به عمل صالح، که یکی از آنها وقف می تواند باشد، آورده می شود.

1- رسول اکرم (ص) می فرمایند: شخصی که اقدام به حفر چاهی کند تا به آب برسد و سپس آن را به مسلمین ببخشد یا وقف کند، به اندازه هر کسی که از آب آن چاه وضو بگیرد و نماز بخواند، برای او ثواب منظور می شود و به اندازه موی بدن انسان یا هر چهارپا و پرنده ای که از آب این چاه بهره مند گردند، به تعداد آزاد نمودن هزار بنده برای شخص واقف ثواب نوشته می شود (شیخ صدوق، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، صفحات 292 -291)

2- امام صادق (ع) می فرمایند: مومن پس از مرگ از شش چیز بهره مند می گردد. اول فرزند صالح که موجبات آمرزش برای پدر باشد. دوم قرآنی که او برای استفاده دیگران وقف کرده. سوم، چاه آبی که حفر کرده. چهارم، درخت یا نهالی که کاشته است.

پنجم، چشمه آبی که در راه خدا جاری و به مردم هدیه می کند و ششم راه و روش خوب و نیکی است که یادگار اوست و سایر مردم آن را مورد استفاده قرار می دهند. (شیخ صدوق، الخصال، ص. 323)

3- {ای پیامبر} بشارت ده از باغهایی در بهشت که نهرهای روان در آن جاریست، برای کسانی که ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند. (سوره بقره، آیه 25).

4- و خداوند پاداش آنان که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند را به شکل کامل می پردازد و او ستمکاران را دوست ندارد. (سوره آل عمران، آیه 57).

5- و آنان که ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند، همگی اهل بهشت بوده و برای همیشه در آنجا خواهند ماند. (سوره بقره، آیه 82).