نحوه و شرایط بازجویی از متهم
بازجویی چیست؟
برای دریافتن نحوه و شرایط بازجویی از متهم نخست لازم است تا با مفهوم بازجویی آشنا شویم. امروزه بازجویی از مظنون یا متهم، یکی از امور جاری فرایند دادرسی کیفری در تمامی نظام های حقوقی است. دولت ها وظیفه دارند تا نظم و امنیت عمومی را حفظ کنند. بر همین مبنا، دستگاه عدالت قضایی تکلیف و اختیار پیدا می کند تا در جهت کشف و پیشگیری از جرم،گاه محدودیت هایی را بر حقوق و آزادی های شهروندان اعمال آورد. بدیهی است تنها محدودیت هایی که به وسیله قانون وضع شده باشد، قابلیت اعمال دارد. بنابر اصل آزادی تحصیل دلیل در امور کیفری، دستگاه قضایی می تواند جهت اثبات ارکان جرم، دلایل مختلف را بدست آورده و بررسی کند.
برای تحصیل دلیل شیوه های مختلف قضایی مثل معاینه محل، آزمایشات، پیگیری مکالمات تلفنی و … استفاده می شود. یکی از این شیوه ها، بازجویی از متهم است. بازجویی از متهم یا استنطاق (Interrogation) به معنای مصاحبه ای با متهم برای تحقیق و کشف حقیقت است. این مصاحبه معمولاً توسط افراد پلیس، مقامات صلاحیت دار قضایی و یا مامورین اطلاعاتی انجام می شود. بازجویی ممکن است نسبت به افراد دیگری که در فرایند دادرسی کیفری حضور دارند مثل بزه دیده یا شاهد نیز اعمال شود. اما از آن جا که متهم مظنون به ارتکاب جرم است، نحوه و شرایط بازجویی از متهم ممکن است مراتب پیچیده ای داشته باشد. از جمله این مراتب می توان به این موضوع اشاره کرد که در موارد بسیار، متهمی که از او بازجویی می شود، تحت بازداشت بازجو قرار داد. نحوه و شرایط بازجویی از متهم در این مواقع باید مطابق با رعایت کامل حقوق قانونی شخص تحت نظر یا بازداشت شده، باشد.
نحوه و شرایط بازجویی از متهم (1)
نحوه و شرایط بازجویی از متهم در قانون ایران
قانون گذار ایران در سالهای اخیر به حقوق متهم توجه ویژه ای داشته است. هر چند اجرای قوانینی که در این راستا تصویب شده اند در عمل با مشکلاتی رو به رو باشد. نحوه و شرایط بازجویی از متهم مطابق با قوانین جاری در ادامه بررسی می شود. مطابق با ماده 7 قانون آیین دادرسی کیفری مصوب سال 1392 رعایت حقوق مقرر در «قانون احترام به آزادی های مشروع و حفظ حقوق شهروندی مصوب سال 1383» در تمام مراحل رسیدگی کیفری، از طرف تمام مقامات قضایی، ضابطان دادگستری و هرکسی که در فرایند دادرسی مداخله دارند، الزامی است. قانون احترام به آزادی های مشروع و حفظ حقوق شهروندی مشتمل بر ماده واحده پانزده بندی است. در بندهای مختلف این قانون، مقرراتی در مورد نحوه و شرایط بازجویی از متهم درج شده است. در ادامه به برخی از مقررات مرتبط با بازجویی از متهم، مندرج در این قانون اشاره خواهد شد:
مطابق با بند یک ماده واحده مذکور، در طول بازجویی از متهم هرگونه اعمال سلیقه شخصی، سوءاستفاده از قدرت، اعمال هرگونه خشونت و بازداشت های اضافی و بدون ضرورت ممنوع است.
بند دو ماده واحده مذکور متضمن اصل برائت است. به موجب این بند تا جرم متهم در دادگاه صالح و به موجب قانون صادر نگردیده و قطعی نشده باشد، اصل بر برائت متهم است و حق دارد در پناه قانون از امنیت لازم برخوردار باشد.
به موجب بند سه این قانون دادگاهها و مراجع قضایی موظفند حقوق دفاعی متهم را رعایت کرده و برای آنان فرصت استفاده از وکیل و کارشناس را فراهم آورند.
اصل منع دستگیری و بازداشت افراد است. به موجب این اصل در موارد ضروری نیز نحوه و شرایط بازجویی از متهم باید به حکم و ترتیبی باشد که قانون تعیین کرده است.
به موجب بند شش ماده واحده، در حین بازجویی ایذای افراد ممنوع است. منظور از ایذا تخفیف و استخفاف متهم با اعمالی مثل بستن چشم یا جای دیگر اوست.
نحوه و شرایط بازجویی از متهم (2)
ممنوعیت شکنجه در بازجویی از متهم
در گذشته ها مثل دوره قرون وسطی، و در میان حکومت های استبدادی و نظام دادرسی تفتیشی، شکنجه متهم در حین بازجویی از او امری معمول بود. در این نظام ها برای گرفتن اعتراف، بازجو از انجام هیچ کار دردناک و خشونت آمیزی بر متهم عبایی نداشت. اما به مرور زمان این شیوه ها مذموم خوانده شد و جلوه قانونی آن از بین رفت. در نظام دادرسی کیفری ایران بنابر قانون احترام به آزادی های مشروع و حفظ حقوق شهروندی اعمال هرگونه شکنجه بر متهم در طول بازجویی ممنوع است. خواه به منظور اخذ اقرار یا اجبار متهم به امور دیگر باشد. البته قانون گذار به همین قدر اکتفا نکرده و در قانون مذکور موارد معینی را به عنوان برخی از جلوه های شکنجه ذکر کرده آنها را ممنوع اعلام کرده است.
به موجب قانون بازجو نباید در طول بازجویی پشت سر متهم بنشیند با صورت خود را بپوشاند. لازم به ذکر است که اگر در نتیجه شکنجه، متهم به ارتکاب جرمی اقرار کند، به موجب بند 9 قانون احترام به آزادی های مشروع و حفظ حقوق شهروندی، هرگونه اقراری که از متهم با استفاده از این روش گرفته شود، فاقد حجیّت شرعی و قانونی است. به عبارت دیگر مطابق با نظام دادرسی کیفری ایران، به اقراری که در نتیجه شکنجه بدست آمده باشد نمی شود استناد کرد.
شایان ذکر است که مطابق با قانون فوق الذکر بازجویی و استنطاق متهم باید مطابق با اصول و روش های علمی به عمل آید. منظور از این عبارت این است که کسی که از متهم بازجویی می کند باید، آموزش های لازم را دیده باشد. به علاوه بند 10 این قانون برای کسانی که در فرایند بازجویی به شیوه های خلاف قانون متوسل می شوند، برخورد «جدی» قانونی را پیش بینی کرده است.
نحوه و شرایط بازجویی از متهم (3)
نکات پایانی
نحوه و شرایط بازجویی از متهم در قوانین کیفری به موارد پیش گفته محدود نمی شوند. قانون آیین دادرسی کیفری سراسر شامل مواد و مقررات مختلفی است که رعایت آن ها در هرگونه بازجویی از متهم توسط مقامات رسمی ضروری است. یکی از مهمترین این حقوق در رابطه با نحوه و شرایط بازجویی از متهم، حق به همراه داشتن وکیل در مرحله تحقیقات مقدماتی مندرج در ماده 190 قانون آیین دادرسی کیفری است. به موجب این ماده متهم در طول بازجویی و به طور کلی در طول تحقیقات مقدماتی حق دارد یک نفر وکیل دادگستری به همراه داشته باشد. نکته حائز اهمیت این است که حق به همراه داشتن وکیل و بسیاری از دیگر حقوق متهم در مرحله تحقیقات مقدماتی و بازجویی، باید پیش از شروع به تحقیق توسط بازپرس یا سایر مقامات ذی ربط به متهم تفهیم گردد.
