تفاوت عقد بیع و معاوضه

تفاوت عقد بیع و معاوضه

در این مطلب می‌خواهیم به بررسی تفاوت عقد بیع و معاوضه بپردازیم. پیش از آن ضروری است تا مفهوم عقد بیع و عقد معاوضه بررسی گردد. هم‌چنین نکات ضروری در‌این‌باره که هنگام عقد قرارداد‌ها می‌بایست بررسی شوند را مرور خواهیم نمود.

عقد بیع چیست؟

براساس تعاریف، عقد بیع به این معناست: فردی مالکیت یک مال یا دارایی خود را در ازای دریافت یک مال از طرف دیگر به وی واگذار نماید. در این عقد مالکیت آن دارایی خریدار به فروشنده منتقل می‌گردد.

عقد بیع بلافاصله پس از تفاهم طرفین دارای اثر حقوقی و قابل اجرا می‌باشد. این عقد در اصطلاحات فقه به معنای ایجاب و قبول بر نقل ملک بر طرف دیگر به ازای عوض معلوم و متعین است. عقد بیع دارای 3 نوع است:

بیع عین معین.

بیع عین کلی در معین.

بیع عین کلی در ذمه.

در هر دو تعریف فقهی و حقوق مدنی، عقد بیع تشابهات بسیاری با سایر موارد دارد که لازم است به آن اشاره شود. در اصطلاحات فقهی بیع به معنای تملک یک مال در ازای عوضی معلوم است. این مفهوم با لغت معاطات شباهات مفهومی دارد. این تفاهمات مفهومی بسیار مهم و مشکل‌ساز بود. ولی شهید ثانی معتقد بوده‌اند که عقد بیع و معاطات از آن نظر با هم تفاوت دارند که در عقد بیع یک صیغه یا لفظ خاص بین دو طرف اجرا میگردد. در حالی که معاطات هیچ قصد یا صیغه‌ای بین دو طرف انجام نمی‌گردد. در واقع عقد بیع یک قرارداد است و معاطات نیست.

در حقوق مدنی، از آنجایی که بیع به معنای تملیک عین به عوض معلوم است، قانون‌گذار سعی داشته تا با استفاده از واژه عین از تداخل مفهومی بین معنای بین و اجاره جلوگیری کند. اما باز هم این معنا دارای خلا مفهومی است.

ویژگی عقد بیع

عقد بیع دارای دو ویژگی است:

بیع عقدی تملیکی است. به‌این معنا که بلافاصله بعد از انعقاد عقد، خریدار مالک مورد معاوضه است.

بیع عقدی معوضی است. یعنی دو طرف قرارداد باید مبیع و ثمن را جابه‌جا کنند.

• 

عقد معاوضه چیست؟

عقد معاوضه به معنای مبادله دو کالا یا دو مال است. در زمان‌های قدیم نیز این روش میان مردمان مرسوم بوده است. در عقد معاوضه هرکس برای رفع نیاز خود به یک کالا یا خدمات، کالا یا خدمات دیگری ارائه می‌کند. عقد بیع که یک کالا یا خدمات در ازای وجه معینی ارائه می‌شود، را می‌توان نوعی تکامل یافته از عقد معاوضه دانست.

ویژگی‌های عقد معاوضه:

براساس آنچه که در قانون مدنی درباره‌ی عقد معاوضه آمده است؛ این عقد دارای ویژگی‌هایی است:

عقدی معوض است: یعنی هر دو طرف معامله باید مالی را به یکدیگر بدهند تا تملک مال طرف مقابل را به دست آورند.

عقدی لازم است: یعنی بعد از انجام معامله هیچ کدام از طرفین حق فسخ قرارداد و معامله را ندارند. مگر آنکه شرایطی خاص حاکم باشد. و یا از پیش در‌این‌باره صحبت کرده و حق فسخ مشخص نموده باشند.

عقدی تملیکی است: یعنی در صورت عقد قرارداد بین دو طرف معامله، بلافاصله مالکیت کالا‌های تحت معامله به طرف دیگر منتقل خواهد شد.

همانطور که گفته شد، اگر شما در معامله‌ای به ازای دادن کالایی (مثلا برنج) به دیگری، از او کالایی دیگر (مثلا روغن) دریافت کنید نام این عقد معاوضه است. بنابراین  نمی‌توان از لفظ بیع برای این معامله استفاده کرد. در ماده 338 قانون مدنی تعریف بیع به این صورت آمده است: “بیع عبارت است از تملیک عین به عوض معلوم”. بر طبق این جمله و به علت آنکه هر کالا یا خدماتی را می‌توان یک عوض معلوم دانست، تخصیص مرز و دانستن تفاوت عقد بیع و معاوضه سخت می‌شود. با وجود آنکه در قانون بین این دو عقد تفاوت زیادی نیست، اما بسیار مهم است که این دو را از هم تمییز داد.

قوانین حاکم بر این دو عقد

به علت شباهات عقد معاوضه و عقد بیع، آیا قوانین مرتبط با هرکدام برای دیگری قابل اجراست؟ در ماده 465 قانون مدنی آمده است که به علت تفاوت عقد بیع و معاوضه ، احکام خاص عقد بیع در عقد معاوضه کاربرد ندارد. اما احکام کلی آن مانند لزوم تسلیم کردن مورد معامله و یا قصد و رضایت طرفین و… یکسان است.

مهم‌ترین دلیل دانستن تفاوت عقد بیع و معاوضه مساله‌ی قوانین است. قوانین اصلی این دو عقد به خصوص در مساله‌ی خیارات بسیار متفاوت است. عدم آگاهی طرفین از آن می‌تواند موجبات مشکلات حقوقی را فراهم نماید. مثلا اگر شما حیوانی را با حیوان دیگر معاوضه نمایید نمی‌توانید خیار آن حیوان را داشته باشید. یا اگر مالی را با مال دیگر معاوضه کنید خیار ثمن را نخواهید داشت زیرا این قانون مختص به عقد بیع می‌باشد و در عقد معاوضه وجهه قانونی ندارد. ملاک تصمیم‌گیری و داوری بین دو طرف در قانون، اراده و خواست دو طرف پیش از معامله است که بر مبنای معامله را بر عقد بیع یا عقد معاوضه دانسته‌اند.

• 

بررسی تفاوت‌ عقد بیع و معاوضه در قانون

تا اینجا با عقد بیع و معاوضه آشنا شدیم و بخشی از تفاوت عقد بیع و معاوضه را دانستیم. حال می‌خواهیم تا لیستی از سایر تفاوت‌های این دو عقد ارائه نماییم.

اصلی ترین تفاوت عقد بیع و عقد معاوضه در عوضین آن‌ها است. یعنی در هر عقد چه‌چیزی معامله می‌شود. در عقد بیع مبیع عین است. در حالی‌که در عقد معاوضه عوض می‌تواند عین، منفعت یا حق یک مال باشد.

عقد بیع یک عقد لازم است و پس از انعقاد عقددر قانون برای دو طرف خیاراتی در نظر گرفته شده است که شامل خیار مجلس، خیار حیوان و خیار تاخیر ثمن می‌شود. این 3 خیار صرفا در عقد بیع دارای مفهوم حقوقی هستند و در عقد معاوضه هیچ کدام از طرفین نمی‌توانند از این خیارات استفاده بنمایند.

حق شفعه تنها مختص به عقد بیع است. یعنی اگر دو نفر به طور شراکتی برای یک مال غیرمنقول عقد بیع منعقد نمایند؛ شریک دیگر حق شفعه دارد. اما اگر عقد معاوضه برقرار شود شریک مورد نظر دیگر حق شفعه نخواهد داشت.

استفاده از برخی قواعد خاص از جمله انفساخ عقد، تلف مبيع قبل از قبض و حق فسخ در اثر اعسار خريدار در عقد معاوضه؛ موضوعی است که اکثریت افراد معتقدند که در عقد معاوضه نمی‌توان از آن استفاده نمود.

با توجه به اینکه عقد معاوضه بر پایه‌ی تبادل دو کالا است و اغلب توجهی به تعادل ارزش دو کالا نمی‌گردد، عده‌ای معتقدند که این عقد مانند مساله‌ی صلح مبتنی بر مسامحه است. به همین علت و مطابق با ماده 761 قانون مدنی، در عقد معاوضه خیار غبن راه ندارد (در صورت مسامحه طرفین).

سخن پایانی

با وجود آنکه تفاوت عقد بیع و معاوضه  را بررسی نمودیم؛ ولی بر طبق ماده 224 قانون مدنی اولین نکته برای تشخیص این موضوع، اراده‌ی طرفین و آن‌چیزی است که طرفین در هنگام عقد قرارداد عنوان می‌نمایند.