تفاوت شخص حقیقی و حقوقی
در باب تفاوت شخص حقیقی و حقوقی
مسئله تفاوت شخص حقیقی و حقوقی و آثاری که این تفاوت در حقوق به بار می آورد، یکی از پر چالش ترین مسائل در طول تاریخ حقوق بوده است. نظریه پردازان زیادی در این باره نظر داده اند و بعضی از نظریات این اندیشمندان، کاملا بر خلاف یکدیگر هستند و به گونه ای متناقض به نظر می رسند.
اهمیت بحث تفاوت شخص حقیقی و حقوقی، بیشتر از جهت آثار این دو شخصیت در حقوق است. گاهی آثار این دو شخصیت در بعضی موارد به حدی زیاد است که قانونگذار از منظری برای این دو شخص، دو نظام حقوقی متفاوت قائل شده است. این شدت تفاوت هم در بحث مسئولیت مدنی و هم در بحث مسئولیت کیفری، به خوبی نمایان شده است.
در این مقاله در ابتدا به تعریف اجمالی از شخص حقیقی و حقوقی به طور مجزا می پردازیم و ماهیت آن دو را تا حدی مشخص می کنیم. در ادامه از باب اهمیت شخص حقوقی، مسئله مهم خاصی را درباره آن شرح می دهیم. در نهایت نیز به تفاوت شخص حقیقی و حقوقی خواهیم پرداخت.
شخص حقیقی چه شخصی است؟
شخص حقیقی یا شخص طبیعی در واقع به فرد فرد افراد و انسان ها اطلاق می گردد. به عبارت دیگر شخص حقیقی، انسانی است که در یک جامعه زندگی می کند و نه تنها از حقوق و شخصیت مجزا و مخصوص به خود برخوردار است، بلکه می تواند این حقوق خود را استیفا نماید. حقوقی مانند حق مالکیت، حق انتفاع، حق ازدواج و…
این نکته نیز شایان توجه است که انسان به عنوان یک شخص حقیقی از تولد تا مرگ خود دارای شخصیت خواهد بود و به هیچ وجه و وسیله ای نمی توان وصف شخصیت داشتن را از او سلب نمود.
شخص حقوقی چه شخصی است؟
شخص حقوقی هنگامی پدید می آید که مجموعه ای از اشخاص حقیقی که دارای منافع و فعالیت مشترک هستند، گرد هم بیایند و مطابق قانون، اراده های فردی خود را به صورت یک اراده واحد و مستقل و جمعی دربیاورند. در واقع این تبدیل اراده های فردی افراد به یک اراده جمعی واحد به خواست خود افراد، شخصیت حقوقی را به وجود می آورد. مانند انواع شرکت های تجاری و غیر تجاری، نهاد ها، سازمان های دولتی و غیر دولتی و…
البته گاهی شخصیت حقوقی با وجود بخشی از اموال که به هدف خاصی اختصاص داده شده است نیز پدید می آید. مانند شخصیت حقوقی وقف.
شخص حقوقی مانند شخص حقیقی دارای شخصیت است و از ویژگی های مجزا و مخصوص به خود برخوردار است. این شخصیت، همانند شخص حقیقی دارای حقوق و تکالیف می گردد و حق استیفای آن ها را نیز پیدا می کند. البته استثنائاتی در این باره وجود دارد که در قسمت تفاوت شخص حقیقی و حقوقی به آن ها خواهیم پرداخت.
تفاوت شخص حقیقی و حقوقی (3)
آیا شخص حقوقی، وجود دارد؟
یکی از مسائل مهمی که در باب شخص حقوقی وجود دارد، این است که آیا اساسا شخص حقوقی وجود دارد؟ یا ما آن را اعتبار کرده ایم؟ یا وجود دارد، اما کیفیت وجود آن متفاوت است؟
این دغدغه سال ها ذهن حقوق دانان و حتی برخی فیلسوفان و جامعه شناسان را درگیر کرده بود. حتی در حال حاضر نیز یک نظریه ای وجود ندارد که مورد قبول همه اصحاب حقوق باشد. درباره این مسئله، 3 دیدگاه کلی وجود دارد:
نظریه واقعی بودن شخصیت حقوقی
نظریه فرضی و اعتباری بودن شخصیت حقوقی
نظریه امتیازی بودن شخصیت حقوقی
توضیح و تفصیل این نظریات در این مقاله نمی گنجد. اما اجمالا ایده هر نظریه، تا حدی از نام آن مشخص است. هر نظام حقوقی نیز معمولا یکی از نظریات بالا را قبول می کند و قوانین و قواعدش را بر مبنای آن نظر تنظیم می نماید. به طور مثال نظام حقوقی ایران، مبنایش بیشتر به سمت نظریه فرضی و اعتباری بودن شخصیت حقوقی مایل است تا بقیه نظرات.
تفاوت این دو شخصیت چیست؟
همان طور که در مباحث بالا مشخص شد، ماهیت شخص حقیقی و شخص حقوقی با یکدیگر متفاوت است. بنابراین پرداختن به بحث تفاوت شخص حقیقی و حقوقی لازم به نظر می رسد. به طور کلی می توان تفاوت شخص حقیقی و حقوقی را به صورت زیر دسته بندی کرد:
تفاوت در ماهیت و کیفیت وجودی:
شخص حقیقی: شخص حقیقی، وجود طبیعی و قابل مشاهده و ملموس دارد.
شخص حقوقی: شخص حقوقی، وجود فرضی و اعتباری دارد.
تفاوت در آغاز و سرانجام شخصیت:
شخص حقیقی: شخص حقیقی، با تولد انسان آغاز می شود و با مرگ انسان پایان می یابد.
شخص حقوقی: شخص حقوقی، با اراده (قانونی/ قراردادی) آغاز می شود و با حکم قانون و انحلال و ورشکستگی پایان می یابد.
اقامتگاه:
شخص حقیقی: اقامتگاه شخص حقیقی، محل سکونت و مرکز مهم امور او است. مرکز هایی مانند منزل اشخاص و…
شخص حقوقی: اقامتگاه شخص حقوقی، مرکز عملیات و محل اداره امور آن ها است. محل هایی مانند دفاتر اسناد، شرکت مادر و…
مستند موارد مذکور در ماده 1002 قانون مدنی ذکر شده است:
«اقامتگاه هر شخصی عبارت از محلی است که شخص در آنجا سکونت داشته و مرکز مهم امور او نیز در آنجا باشد اگر محل سکونت شخصی غیر از مرکز مهم امور او باشد مرکز امور او اقامتگاه محسوب است. اقامتگاه اشخاص حقوقی مرکز عملیات آنها خواهد بود.»
حقوق و تکالیف:
شخص حقیقی: شخص حقیقی، دارای حقوق و تکالیفی است که مختص به انسان ها است.
شخص حقوقی: شخص حقوقی، دارای همه حقوق و تکالیف می تواند باشد مگر آن هایی مختص به انسان ها هستند. مثلا ازدواج، بنوت و…
تفاوت شخص حقیقی و حقوقی (2)
اثر تفاوت این دو شخصیت چیست؟
قبلا هم گفته شد که اهمیت پرداختن به تفاوت شخص حقیقی و حقوقی، از باب آثاری است که در نظام حقوقی دارد. تفاوت این دو شخص، آثار متعدد و مهمی در قوانین مختلف ایران نیز داشته است. مثلا در حوزه حقوق کیفری، مجازات های شخص حقوقی از مجازات های شخص حقیقی تمییز داده شده است. ماده 20 قانون مجازات اسلامی در این باب مقرر می دارد:
«درصورتی که شخص حقوقی براساس ماده (۱۴۳) این قانون مسئول شناخته شود، با توجه به شدت جرم ارتکابی و نتایج زیانبار آن به یک تا دو مورد از موارد زیر محکوم می شود، این امر مانع از مجازات شخص حقیقی نیست: الف- انحلال شخص حقوقی
ب- مصادره کل اموال
پ- ممنوعیت از یک یا چند فعالیت شغلی یا اجتماعی به طور دائم یا حداکثر برای مدت پنج سال
ت- ممنوعیت از دعوت عمومی برای افزایش سرمایه به طور دائم یا حداکثر برای مدت پنج سال
ث- ممنوعیت از اصدار برخی از اسناد تجاری حداکثر برای مدت پنج سال
ج- جزای نقدی
چ- انتشار حکم محکومیت به وسیله رسانه ها»
حتی شرایط دارای مسئولیت کیفری شدن نیز، در شخص حقیقی و حقوقی متفاوت است که ماده 143 قانون مجازات اسلامی این تفاوت را شرح داده است.
